ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ ή ο άνθρωπος που επινόησε τον εαυτό του

Μικρό βιογραφικό του: Ο Φερνάντο Πεσσόα γεννήθηκε στις 13 Ιουνίου 1888 στη Λισσαβώνα. Πέθανε στις 30 Νοεμβρίου 1935 στο γαλλικό νοσοκομείο της Λισσαβόνας. Η τελευταία φράση που γράφει είναι στα αγγλικά «I Know not what tomorrow will bring» (δεν γνωρίζω τι θα φέρει το αύριο).

Δημιούργησε 72 ετερώνυμες προσωπικότητες και έγραψε εν ονόματί τους. Οι πιο διάσημοι ετερώνυμοι: Αλβάρο ντε Κάμπος, Ρικάρντο Ρέις, Αλμπέρτο Καέριο, Μπερνάντο Σοάρες, Αλεξάντερ Σερτς, Αντόνιο Μόρα, Μπαράο ντε Τέιβε κ.α.

Επιδόθηκε μαζί τους στη «συγγραφή» αφορισμών και αποφθεγμάτων, «ανατέμνοντας με την ακρίβεια νυστεριού την ανθρώπινη ύπαρξη και συνθήκη»

«Λαθρεπιβάτης της ζωής» όπως συνήθιζε ο ίδιος να αποκαλεί τον εαυτό του, «ο άνθρωπος με τη μάσκες», ο πορτογάλος συγγραφέας Φερνάντο Πεσσόα, είναι αναμφισβήτητα εκείνος που τον επινόησε. Το έργο της ζωής του, ποίηση μέσα στην ποίηση, ήταν οι ετερώνυμοι. «Να ζεις σημαίνει να είσαι ένας άλλος», επέμενε.«Να τα σβήνεις όλα πάνω στον πίνακα μέρα με τη μέρα, να γίνεσαι καινούργιος κάθε αυγή, το συναίσθημά σου να είναι πάντα παρθένο- ιδού, ιδού το μόνο που αξίζει τον κόπο να είσαι, ή να έχεις, για να είσαι ή να έχεις αυτό το ατελές που είμαστε όλοι», υπενθύμιζε.

«Εννοείται πως αγνοώ αν είναι αυτοί /που δεν υπάρχουν ή μήπως ο ανύπαρκτος / είμαι εγώ: σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις,/ δεν πρέπει να είμαστε δογματικοί», δήλωνε κι επιχειρούσε «Να μην είσαι τίποτε, για να μπορείς να γίνεις τα πάντα».

Κι έτσι κατά καιρούς και κάποιες φορές για όλη τη διάρκεια του βίου έγινε: ο δημιουργός του έργου «Ο φύλακας του κοπαδιού» Αλμπέρτο Καέιρο, τον οποίο έχρισε και δάσκαλό του. Ο νεοκλασικός ποιητής και αρχαιολάτρης φιλόλογος εξόριστος στη Βραζιλία λόγω των φιλομοναρχικών του πεποιθήσεων Ρικάρντο Ρέις. Ο Αλβάρο ντε Κάμπος, ζωντανή αντίθεση του προηγούμενου, μηχανικός και υμνητής της μοντέρνας τεχνολογίας με ένα ποιητικό ύφος που παραπέμπει στον Ουίτμαν. Ο αγγλόφωνος Αλεξάντερ Σερτς. Ο βοηθός λογιστή Μπερνάντο Σοάρες. Ο ερμηνευτής και σχολιαστής τους Αντόνιο Μόρα…

Στον φανταστικό κόσμο του Φερνάντο Πεσσόα 72 ετερώνυμοι και ημι- ετερώνυμοι γεννήθηκαν και δημιούργησαν για λογαριασμό του. «Στο καθένα απ’ αυτά τα πρόσωπα έθεσα μια διαφορετική έννοια της ζωής, όλες όμως αντλούν την ουσία τους από το μυστήριο της ύπαρξης», υπογραμμίζει ο δημιουργός τους.
«Αγγλομανής, παθολογικά ντροπαλός και ταυτόχρονα αλαζόνας, ντυμένος πάντα στα σκούρα, κοσμοπολίτης και εθνικιστής, μυωπικός και οραματιστής, αιρετικός και διάφανος σαν σκιά, αποκρυφιστής και παγανιστής, ποιος είναι αυτός ο Πεσσόα» που πεθαίνει το 1935, σε ηλικία 47 μόλις ετών, ξεχαρβαλωμένος απ’ το ποτό; αναρωτήθηκε αυτοβιογραφούμενος για να συμπληρώσει το, ούτως ή άλλως, αντιφατικό του πορτρέτο: «Πέρα από τα πολυάριθμα άρθρα και κάποια ποιήματα σε περιοδικά, το δημοσιευμένο έργο του αποτελείται από δύο ισχνούς τόμους με ποιήματα στα αγγλικά και ένα στη μητρική του γλώσσα (Το μήνυμα). Δεν τον ενδιέφερε να δημοσιεύει. Στο σπίτι του βρέθηκε ένα μπαούλο με περισσότερα από 25.000 χειρόγραφα, στα οποία ακόμα αναδιφούν οι ειδικοί».

Ο Πεσσόα, όσο περνά ο καιρός, γίνεται όλο και πιο σύγχρονος, περισσότερο οικείος και αναγνωρίσιμος, ταυτόσημος σχεδόν με την κατακερματισμένη εποχή μας.

Από τις εκδόσεις Gutenberg τα έργα του, και σε σημαντικές μεταφράσεις, εκδίδονται ή επανεκδίδονται και έτσι τέσσερα βιβλία του Φερνάντο Πεσσόα έρχονται να προστεθούν στη σύγχρονη βιβλιογραφία: «Γράμματα στην Οφέλια» σε μετάφραση Μαρίας Παπαδήμα. «Ένα πρωτότυπο δείπνο» σε μετάφραση Κωνσταντίνου Αρμάου, «Ηρόστρατος» σε μετάφραση Χάρη Βλαβιανού και «Τα ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος σε μετάφραση Μαρίας Παπαδήμα.

Τα «Γράμματα στην Οφέλια» αναφέρονται σε μια πραγματική Οφέλια. Η Οφέλια Κεϊρός είναι 19 ετών όταν ερωτεύεται τον πορτογάλο ποιητή. Και μαζί του, κι όλους του εαυτούς του, τους ετερώνυμους. Ευαίσθητη κι απλοϊκή, παρότι θα προτιμούσε να τον παντρευτεί τον ακολουθεί σε όλα τα δυσπρόσιτα μονοπάτια του βίου του κι ανταλλάσει μαζί του επιστολές. Τα γράμματά τους, ένα ατόφιο κομμάτι από τη ζωή του που είναι δημιουργία του.

Το «Ένα πολύ πρωτότυπο δείπνο» ο Πεσσόα το υπογράφει ως Αλεξάντερ Σερτς. Αποτελεί νεανικό γραπτό του, δημοσιεύεται για πρώτη φορά το 1978 και μας γνωρίζει για άλλη πτυχή του που αφορά το διήγημα τρόμου. Στο βιβλίο υπάρχει μια διεξοδική εξέταση των πηγών και των προθέσεών του από τον K. David Jackson και ένα πλούσιο εργοβιογραφικό χρονολόγιο.

Ο «Ηρόστρατος» ή «Η αναζήτηση της αθανασίας» εμπεριέχει με χιούμορ και κυνισμό όλες τις θεωρίες περί υστεροφημίας, με αφετηρία και αφορμή τον Ηρόστρατο, άσημο πολίτη της Εφέσου ο οποίος βάζοντας φωτιά στο ναό της Αρτέμιδος, καθιστά ταυτοχρόνως το όνομά του αθάνατο.

«Τα ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος», τα υπογράφει ως ο τελευταίος της βασικής τριάδας των ετερωνύμων ως προς τη σειρά γέννησης [μετά τον Αλμπέρτο Καέιρο και τον Ρικάρντο Ρέις- σαν Άλβαρο ντε Κάμπος. Ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι, σύμφωνα με τον Αντόνιο Ταμπούκι «ένα διπλό πρόσωπο, στο βαθμό που είναι πρόσωπο της μυθοπλασίας που δημιουργεί μυθοπλασία, ένα λογοτεχνικό πρόσωπο που δημιουργεί με τη σειρά του λογοτεχνία. Ο Κάμπος επομένως είναι κάτι περισσότερο από ένα πορτρέτο ή μία αυτοανάλυση· είναι ένας στοχασμός, ένα είδος προειδοποίησης: είναι ο Πεσσόα που βλέπει τον εαυτό του ως πρωτοποριακό καλλιτέχνη».

«Όσο περισσότερο μεγαλώνω, τόσο λιγότερο είμαι. Όσο πιο πολύ με βρίσκω, τόσο περισσότερο χάνομαι. Όσο περισσότερο δοκιμάζομαι, τόσο περισσότερο συνειδητοποιώ ότι είμαι λουλούδι και πουλί, και αστέρι και σύμπαν. Όσο περισσότερο καθορίζω τον εαυτό μου, τόσο λιγότερα όρια έχω. Ξεπερνώ τα πάντα. Κατά βάθος είμαι ίδιος με το Θεό», έγραφε. Κι έκανε τη ζωή του, κυριολεκτικά, έργο τέχνης.

Κυκλοφορούν στα ελληνικά μεταξύ άλλων τα βιβλία του:
«Αντίνοος», «Η αγωγή του στωικού», «Ταξίδι στην άβυσσο. Η ώρα του διαβόλου», «Χωρίς μάσκες», «Ηρόστρατος», «Το βιβλίο της ανησυχίας», «Η ώρα του διαβόλου», «Γράμματα στην Οφηλία», «Marginalia αφορισμοί και αποφθέγματα», «Εγώ και οι άλλοι», «Πίσω από τις μάσκες», «Ο αναρχικός τραπεζίτης» κ.α.

Γράφει η Ελένη Γκίκα