ΚΙΛΕΛΕΡ 6 Μαρτίου 1910: Μια φωτιά που καίει πάνω από ένα αιώνα

Το χαρακτικό του Τάσσου για την εξέγερση των αγροτών

Η αρχή της λύτρωσης των «λευκών σκλάβων» του θεσσαλικού κάμπου. Μέχρι τότε οι τσιφλικάδες έμοιαζαν ανίκητοι και παντοτινή κυρίαρχη τάξη της νεοελληνικής κοινωνίας

Έναν αιώνα και πέντε χρόνια από το θρυλικό ξεσηκωμό των αγροτών στο θεσσαλικό κάμπο στις 6 Μαρτίου (19 με το νέο ημερολόγιο) 1910 και η μνήμη του παραμένει ζωντανή.

Η εξέγερση του Κιλελέρ, όπως έχει περάσει στην ιστορία, και τα όσα ακολούθησαν με τη διανομή των τσιφλικιών, αποτελούν τομή στο μετασχηματισμό της Ελλάδας τον 20ο αιώνα. Η «επανάσταση» των κολίγων, με τους 12 νεκρούς και τους δεκάδες τραυματίες, σηματοδοτεί την απελευθέρωση του αγροτικού κόσμου από το ζυγό των τσιφλικάδων. Ως τότε οι γαιοκτήμονες εμφανίζονταν ανίκητοι και αδιασάλευτη η κοινωνική δομή της χώρας.

Εκείνα τα συνταρακτικά γεγονότα για το πανελλήνιο δεν έχουν μετατραπεί σε μουσειακό αντικείμενο, ούτε τα σκεπάζει η στάχτη. Σαν «αναμμένα κάρβουνα» λειτούργησαν στους πολύμορφους αγροτικούς αγώνες από τότε ως σήμερα. Κι όχι μόνο. Αλλά και ευρύτερα όπως τα τραγούδησε από τη δεκαετία του 1970 ο Δ. Σαββόπουλος: «Πυρκαγιά, πυρκαγιά/ μες στο μυαλό μου πυρκαγιά/ πυρκαγιά στη Θεσσαλία/ και στα δώδεκα χωριά….»

Η εξέγερση της 6 Μαρτίου ήταν το αποκορύφωμα των κινητοποιήσεων, που είχαν προηγηθεί.

Μια δυσεύρετη φωτογραφία από τα συλλαλητήρια το Μάρτιο του 1910. ΟΓ. Καραϊσκάκης (εγγονός του ήρωα του ΄21) μιλά σε συγκέντρωση στην Καρδίτσα.

Ο θεσσαλικός κάμπος βράζει

Σχηματικά προετοιμάστηκε σε τρεις φάσεις:

- ΑΦΕΤΗΡΙΑ: Το Σεπτέμβριο του 1909 θ΄ ακουσθούν οι πρώτοι συγχρονισμένοι βρυχηθμοί των «λευκών σκλάβων». Από τις αρχές του αιώνα, άλλωστε, η Θεσσαλία κοχλάζει. Η δολοφονία του Μαρίνου Αντύπα (1907) σηματοδοτεί την επικείμενη έκρηξη. Καθώς οι προσδοκίες για λύση του αγροτικού προβλήματος, που έφερε το «Κίνημα στο Γουδί», αρχίζουν να εξανεμίζονται, το πρώτο μεγάλο συλλαλητήριο γίνεται στην Καρδίτσα το 1909. Μια εφημερίδα της πόλης (Θεσσαλιώτις) αποτυπώνει εμβληματικά την κατάσταση: «Ένας νεκρός κόσμος ανέστη χθες (16 Σεπτεμβρίου), ο κόσμος των σκλάβων! Ηκούσατε το ολύμπιον και παντοδύναμον ΘΕΛΩ. Εμπρός! » Τα αδιαπραγμάτευτα αιτήματα (απαλλοτρίωση τσιφλικιών και διανομή στους καλλιεργητές) διαμορφώνονται σε συσκέψεις το Νοέμβριο της ίδια χρονιάς.

- ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ: Το 1910 ξεκινά με πρωτοφανή ένταση και δυναμισμό .Στις 20 Ιανουαρίου στην Καρδίτσα γίνεται το πιο μεγαλειώδες ως τότε συλλαλητήριο. Η αγροτιά οργανώνεται σ΄ ευρύτερη κλίματα και αποφασίζεται η σύγκληση Πανθεσσαλικού Συνεδρίου. Η 7η Φεβρουαρίου μπορεί να θεωρηθεί ως η πιο μεγάλη μέρα προς την εξέγερση. Συγκροτούνται πάνδημα συλλαλητήρια σ΄ όλες τις πόλεις του θεσσαλικού κάμπου . Δημιουργείται αντιπροσωπευτική Πανθεσσαλική Επιτροπή Αγώνα. Τα μέλη της, απογοητευμένα από τις αοριστολογίες του αθηναϊκού κράτους, κλιμακώνουν τον αγροτικό αγώνα με τοπικά και πανθεσσαλικό συλλαλητήριο στη Λάρισα.

- ΣΤΗΝ ΤΕΛΙΚΗ ΕΥΘΕΙΑ: Στις 27 Φεβρουαρίου οι αγρότες διαδηλώνουν δυναμικά στα Φάρσαλα, τον Τίρναβο, την Αγιά κι αλλού. Η Καρδίτσα γνωρίζει τη μεγαλοπρεπέστερη συγκέντρωση (το πλήθος υπολογίζεται σε 8-12000, ενώ πολλοί συμμετέχουν με τους γκράδες τους!) Στη σιδηροδρομική γραμμή, όπου έσπευσαν πλήθη, για να σταματήσουν το τρένο από το Βόλο, σημειώνονται τα πρώτα βίαια επεισόδια. Εκεί πέφτει ο πρώτος νεκρός (πρόκειται για τον Χρ. Σάλτα από το Ανώγειο, που χτυπήθηκε από χωροφύλακα). Η συνέχεια έχει προδιαγραφεί: είτε θα προωθούνταν ο νόμος για τις απαλλοτριώσεις είτε θα επέρχονταν η σύγκρουση. Η κυβέρνηση Δραγούμη, δέσμια των μεγαλοτσιφλικάδων, ετοιμάστηκε για το δεύτερο, ενώ η σημαία του αγώνα μεταφερόταν από την Καρδίτσα στη Λάρισα για το πανθεσσαλικό συλλαλητήριο στις 6 Μαρτίου.

Μετά το Κιλελέρ πολλοί από όσους πρωτοστάτησαν στα συλλαλητήρια παραπέμφθηκαν στο κακουργιοδικείο Χαλκίδας. Στη φωτογραφία μπροστά στο τρένο που θα τους μεταφέρει από το Βόλο στη Χαλκίδα. Όλοι θ΄ αθωωθούν από τους ενόρκους…

Πτυχές των ιστορικών γεγονότων

Δεν ήταν, επομένως, ένα ξέσπασμα το Κιλελέρ, αλλά αποκορύφωμα και οργανωμένη κινητοποίηση. Οι αγρότες ήταν έτοιμοι να προσέλθουν στα συλλαλητήρια ένοπλοι. Αλλά οι επικεφαλής του κινήματος και οι δήμαρχοι της περιοχής επέβαλλαν να μην είναι οπλισμένοι.

Κατά μήκος της γραμμής Βόλου-Λάρισας θα εξελιχθεί η πρώτη φάση της εξέγερσης. Τα πρωινό τρένο εκείνου του Σαββάτου, που μεταφέρει στρατό και χωροφύλακες για την ενίσχυση των δυνάμεων στη Λάρισα, θα πραγματοποιήσει ένα δρομολόγιο θανάτου.

Οι κυβερνητικές εντολές ήταν να μη διακοπεί η σιδηροδρομική συγκοινωνία και να διατηρηθεί η τάξη «πάση θυσία» ( μαρτυρία του νομάρχη Λάρισας Π. Αργυρόπουλου, που εκτέλεσε και την εντολή).

Στο σταθμό του Κιλελέρ λίγες εκατοντάδες αγρότες θα επιχειρήσουν να επιβιβαστούν χωρίς εισιτήριο για να πάνε στο συλλαλητήριο της Λάρισας. Θα σημειωθούν οι πρώτα επεισόδια. Λίγο πιο κάτω, σ΄ απόσταση 800 μέτρων, θα επαναληφθούν οι ίδιες σκηνές, με περισσότερους αγρότες. Οι στρατιωτικές δυνάμεις θ΄ ανοίξουν πυρ και θα χυθεί το πρώτο αίμα (2 ή 4 νεκροί και 15 τραυματίες).

Καθώς το τρένο συνεχίζει την πορεία του στο σταθμό Τσουλάρ (Μελία) τα επεισόδια παίρνουν μεγαλύτερη έκταση. Άλλοι δυο αγρότες θα πέσουν νεκροί, ενώ άλλοι 15 θα τραυματισθούν.

Όταν οι διαδηλωτές στη Λάρισα πληροφορούνται τα γεγονότα στο Κιλελέρ και το Τσουλάρ, σε συνδυασμό με την απαγόρευση εισόδου στην πόλη άλλων αγροτών από την πύλη Φαρσάλων, κατά χιλιάδες θα σπεύσουν εκεί.

Τότε ακριβώς διαδραματίζεται η δεύτερη φάση της εξέγερσης. Ιππικό, στρατός και χωροφύλακες συγκρούονται με τους αγρότες, που αντιστέκονται άοπλοι, χρησιμοποιώντας πέτρες και ξύλα. Για δυο ώρες η ευρύτερη περιοχή, ως την κεντρική πλατεία της Λάρισας, φαντάζει σαν πεδίο μάχης. Τα θύματα θα ήταν πολλά, αλλά οι στρατιώτες απέφευγαν να χτυπήσουν στο «ψαχνό». Έτσι, ο απολογισμός ήταν δυο αγρότες νεκροί και αρκετοί τραυματίες.

Γύρω στις 3 μμ οι αρχές αναγκάστηκαν να επιτρέψουν, τελικά, τη συγκρότηση του συλλαλητηρίου στην πλατεία, με τον όρο να διεξαχθεί «εν άκρα τάξει» και χωρίς μαύρες σημαίες!

Αγρότες κρατούμενοι για τα συλλαλητήρια στοΠΛΑΙΣΙΟ της τρομοκρατίας, που εξαπόλυσε η κυβέρνηση Δραγούμη

Μέσα από ντοκουμέντα

Οι δυο πιο σημαντικές πηγές για την εξέγερση του Κιλελέρ είναι τα ρεπορτάζ των εφημερίδων «Θεσσαλία» και «Πανθεσσαλική». Από την πρώτη αντιγράφουμε αποσπάσματα για τα γεγονότα της ημέρας:

«…Από 9ης πμ ήρξαντο οι χωρικοί προσερχόμενοι, συσσωματωμένοι εις μεγάλας ομάδας, πεζοί και έφιπποι, με ερυθράς και μαύρας σημαίας, μεταξύ των οποίων, κάπου-κάπου, διεκρίνετο και καμμιά γαλανόλευκος. Τα εθνικά μας χρώματα δεν είχον θέσιν, βεβαίως, εις την συνάθροισιν που την διείπεν η ερυθρά αγανάκτησις και η μαυρίλα της απελπισίας και της φρικώδους καταπτώσεως εις ην ευρίσκονται οι γεωργικοί πληθυσμοί.

Οι προσερχόμενοι διέσχιζον τας οδούς της πόλεως ζητωκραυγάζοντες υπέρ της απελευθερώσεως των και της απαλλοτριώσεως της Θεσσαλικής γης…

Ζητωκραυγάζοντες και επευφημούμενοι, προχωρούν εις την πλατείαν εν πλήρει τάξει…

Ενώ όμως μέχρι της στιγμής ταύτης άκρα ησυχία επεκράτει, απαισία διάδοσις ήλθε να ενσπείρει την κατάπληξιν του συγκεντρωθέντος κόσμου…»

Ο ρεπόρτερ αναφέρεται στο αιματοκύλισμα του Κιλελέρ και του Τσουλάρ, το οποίο περιγράφει αναλυτικά. Σε συνέχεια γράφει για το ιππικό, που εμπόδιζε τους αγρότες των Φαρσάλων να μπουν στη Λάρισα.

«Τότε όλος εκείνος ο όγκος ορμά, τρέχων εις την Πύλην των Φαρσάλων, όπως απελευθερώση τους χωρικούς και τους παραλάβη μαζί του… (Εκεί) ίλη ιππικού υπό τονΦ. Πηχεών, εμποδίζει με προτεταμμένα και γεμισμένα όπλα τους εκ Νεμπεγλέρ (Nίκαια) χωρικούς να εισέλθουν, καίτοι ήσαν άοπλοι…

Εν τω μεταξύ καταφθάνουν και οι εντός της πόλεως, οίτινες εκ των νώτων καταλαμβάνοντες τους ιππείς, ορμούν να διασπάσουν την γραμμήν. Επικρατεί πανδαιμόνιον. Ο διοικητής της ίλης διατάσσει τους ιππείς να ξιφουλκήσουν και να επελάσουν…

Τι εγένετο την στιγμήν εκείνην είναι απερίγραπτον. Αι σφαίραι διασχίζουν τον αέρα, οι χωρικοί τρέχουν τήδε κακείσε (εδώ κι εκεί), αναζητούντες πέτρες και ξύλα δια να αμυνθούν. Τέλος, κατόπιν αγρίας πάλης, διασπάται η γραμμή των ιππέων και οι χωρικοί τελείως εξαγριωμένοι εισέρχονται εις την πόλιν, αφήσαντες επί του πεδίου της μάχης τονΑ. Μπατάλαν και θανασίμως τραυματισθέντα άλλον ένα…»

Η μάχη δεν είχε, όμως, τελειώσει ακόμη. Καθώς οι αγρότες σπεύδουν προς την πλατεία για να ενωθούν με τους άλλους «το ιππικόν κάμνει νέα επέλασιν δια να τους εμποδίσει. Οι χωρικοί, εξαγριωθέντες πλέον, την υποδέχονται δια λιθοβολισμού.

Φωναί, κακόν, πανδαιμόνιον. Τη στιγμήν αυτήν τραυματίζονται πολλοί…

Οι χωρικοί προχωρούν …αλαλάζοντες, θραύουν υαλοπίνακας και εισορμούν εις την πλατείαν Θέμιδος, ζητωκραυγάζοντες υπέρ της ελευθερίας και του δικαίου των. Το ιππικόν επελαύνει πάλιν κατά του αόπλου λαού και προσπαθεί να το διαλύση, αλλά ούτος δια πυκνού λιθοβολισμού, αμύνεται σθεναρά. Γενικός αναβρασμός και έξαψις επικρατεί. Η πόλις στρατοκρατείται και διατελεί εν τρομοκρατία. Τα καταστήματα όλα είμαι κλειστά, οι δε πλείστοι των κατοίκων έσπευσαν να κλεισθούν εις τας οικίας των…»

Σκηνή από το δικαστήριο που αθώωσε τους αγρότες για την εξέγερση

Νεκροί και τραυματίες

Ο αριθμός των νεκρών στην εξέγερση δεν είναι γνωστός. Άλλωστε καμιά έρευνα ποτέ δεν έγινε. Ο πρωθυπουργός Στέφανος Δραγούμης μετά το αιματοκύλισμα έκανε λόγο στη Βουλή για 5 νεκρούς . Η εφημερίδα «Πατρίς» με φιλοτσιφλικάδικες διαθέσεις γράφει για 8

Από τις περιγραφές όσων πήραν μέρος στους τέσσερις τόπους όπου χύθηκε αίμα (Κιλελέρ, Τσουλάρ, Πύλη Φαρσάλων και Λάρισα) προκύπτει ότι οι νεκροί, με το θάνατο αργότερα τραυματιών ήταν 12, – ίσως περισσότεροι και από 8, ενώ οι τραυματίες ξεπερνούσαν τους 50

Τα ονόματα των νεκρών αγροτών της εξέγερσης σπανίως αναφέρονται. Τα γνωστά και διασταυρωμένα Γνωστά και διασταυρωμένα είναι μόλις τέσσερα ( Αντώνης Δημητρίου και Στέφανος Ακριβούσης ή Ευ¬αγγέλου στο Κιλελέρ, Αθανάσιος Μπουκουβάλας ή Σαρτζελαριώτης στο Τσουλάρ και Αποστόλης Μπατάλας στην Πύλη Φαρσάλων).

Το συλλαλητήριο της Λάρισας

Μετά το αιματοκύλισμα στο Κιλλέρ, το Τσουλάρ, την Πύλη Φαρσάλων και την πόλη της Λάρισας οι αγρότες πραγματοποίησαν ειρηνικά το συλλαλητήριο τους στην πλατεία Θέμιδος. Με ψήφισμα που εγκρίνανε και στείλανε στη Βουλή και την κυβέρνηση ζητούσαν : 1) την άμεση ψήφιση νόμου για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και τη διανομή τους, 2) την οικονομική ενίσχυση του Γεωργικού Ταμείου μέσω του οποίου θα γινόταν η εξαγορά των τσιφλικών, 3) εκφράζανε βαθειά θλίψη και οδύνη για την «άδικον επίθεσιν κατά του φιλησύχου και νομοταγούς λαού» θύματα της οποίας «υπήρξαν άοπλοι και αθώοι λευκοί σκλάβοι της Θεσσαλίας»

Πανελλήνια αλληλεγγύη

Κίνημα συμπαράστασης και αλληλεγγύης υψώθηκε σ΄ όλη τη χώρα μετά το αιματοκύλισμα των αγροτών. Μεγάλο εργατοϋπαλληλικό συλλαλητήριο συγκροτήθηκε την επομένη στο Βόλο, ενώ οργισμένες συγκεντρώσεις αγροτών έγιναν σε πολλά χωριά. Ο «πρωθυπουργός του αίματος», όπως χαρακτηρίστηκε τότε ο Στ. Δραγούμης, η κυβέρνηση και ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος προσπάθησαν με τρομοκρατία και διώξεις να σταματήσουν τη συνέχιση των αγροτικών αγώνων.

Στην καταστολή χρησιμοποιήθηκαν μαζικά στρατιωτικές δυνάμεις και ήταν η πρώτη φορά τότε που ο στρατός έστεψε τα όπλα εναντίον αγροτών.

Παράλληλα, συγκροτήσανε επιτροπή για «μελέτη του αγροτικού». Με τη βοήθεια και του καιρού (τρεις μέρες έβρεχε καταρρακτωδώς) τα κατάφεραν. Οι ηγέτες του αγροτικού κινήματος κινήθηκαν προς κατευνασμό των πνευμάτων. Αλλά πολύ γρήγορα θα ξεκινήσειΝΕΟΣ κύκλος αγώνων.

Στη Βουλή έγινε οξύτατη συζήτηση για τα γεγονότα, οι λίγοι βουλευτές των αγροτών καταγγείλανε τις δολοφονίες και απαίτησαν την ψήφιση, επιτέλους, νόμου για τις απαλλοτριώσεις των τσιφλικιών.

Οι περισσότεροι ηγέτες των αγροτών πιάστηκαν και παραπέμφθηκαν να δικαστούν με βαριές κατηγορίες (στις δίκες που θα γίνουν τον Ιούνιο του 1910 στο Κακουργιοδικείο Χαλκίδας οι ένορκοι θα τους αθωώσουν πανηγυρικά).

Η ώρα, όμως, της απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών και της διανομής τους, έστω με αποζημιώσεις, πλησίαζε. Η απελευθέρωση των κολίγων δεν θ΄ αργούσε…